Εἰς τὸ λογικόν, διὰ τοῦ ὁποίου ὁ ἄνθρωπος ἐπροικίσθη ἀπὸ τὸν Θεόν, ὑπάρχει τὸ στοιχεῖον τῆς φυσικῆς γνώσεως τὸ ὁποῖον διαστέλλει τὸ καλὸν ἀπὸ τὸ κακόν. Τὸ ἰδίωμα αὐτὸ δὲν ἐχάθη διὰ τῆς πτώσεως, ἀλλὰ δι᾿ αὐτοῦ ὁ ἄνθρωπος ἠμπορεῖ νὰ διακρίνῃ τὸ νόημα καὶ τὸν σκοπὸν τῆς φύσεώς του, ὡς καὶ τῆς λοιπῆς κτίσεως καὶ νὰ φθάσῃ εἰς τὴν πίστιν. Ἐὰν δὲν φθαροῦν τὰ διανοήματά του διὰ πεπλανημένων κοσμοθεωριῶν τῶν «κατεφθαρμένων τὸν νοῦν» ἀνθρώπων καὶ ἀκολουθήσῃ τὴν ὀρθὴν πορείαν τῆς πίστεως πρὸς τὸν Δημιουργὸν Θεόν, θὰ ἐφαρμόσῃ εἰς τὴν ζωήν του τὰ κεντρικώτερα σημεῖα αὐτῆς, ὁπόθεν θὰ γεννηθῇ ὁ θεῖος φόβος.
Ὁ φόβος αὐτὸς εἶναι γέννημα τῆς θείας χάριτος καὶ ἀποτελεῖ τρόπον τινὰ ἔλλαμψιν ἢ ἀντανάκλασιν τῆς πίστεως. Δὲν πρόκειται περὶ ψυχολογικοῦ φόβου οὔτε ἔχει τίποτε κοινὸν πρὸς τὴν δειλίαν ἢ τὴν προκατάληψιν. Ὁ θεῖος φόβος εἶναι ἕνας εἰς τὴν φύσιν του, παρουσιάζεται ὅμως διὰ διαφόρων μορφῶν, τὴν κυριωτέραν τῶν ὁποίων προσπαθοῦμεν νὰ περιγράψωμεν. Βάσις του εἶναι ἡ πίστις πρὸς τὸν Θεόν. Ἀφορμώμενοι ἐξ αὐτῆς ἀνακαλύπτομεν εἰς τὸν ἑαυτόν μας τὴν φρικτὴν ἄρνησιν καὶ ἀποστασίαν, διὰ τῶν ὁποίων ἐπροδώσαμεν τὴν πατρικήν του ἀγάπην. Ὅποιος βιώνει τὴν θεωρίαν αὐτὴν δέχεται ἐντός του τὴν ἐνέργειαν τοῦ θείου φόβου. Ὅταν ἡ ἱερὰ αὐτὴ ἐνέργεια ἀρχίσῃ νὰ λειτουργῇ, τότε παραμερίζεται ὁ γήινος φόβος καὶ ὅλα τὰ συνακόλουθά του. Ζωντανὸν παράδειγμα τῆς ἐνεργείας τοῦ θείου φόβου εἶναι οἱ ἀπ᾿ αἰῶνος δίκαιοι, οἱ ὁποῖοι μετὰ τόλμης ἀνελάμβανον τὰ θλιβερὰ καὶ ἐπίπονα ἔργα, προκειμένου νὰ τηρήσουν τὴν ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ, τὴν ὁποίαν ὑπεδείκνυεν εἰς αὐτοὺς ὁ θεῖος φόβος. Πρὸς ἀποφυγὴν τῶν αἰτίων τῆς ἁμαρτίας ἀπεσύροντο εἰς τὴν ἔρημον, ὅπως ἐξακολουθεῖ καὶ τώρα νὰ γίνεται, μεταξὺ τῶν θηρίων καὶ τῶν λῃστῶν, μετὰ στερήσεων καὶ ἀπροβλέπτων κινδύνων κατὰ τὸν ὕμνον τοῦ Παύλου: «Ὑστερούμενοι, θλιβόμενοι, κακουχούμενοι, ὧν οὐκ ἦν ἄξιος ὁ κόσμος, ἐν ἐρημίαις πλανώμενοι καὶ ὄρεσι καὶ σπηλαίοις καὶ ταῖς ὀπαῖς τῆς γῆς»(( Ἑβρ. 11, 37-38.)).
Διὰ τῆς αὐτοκαταδίκης των ταύτης, ἡ ὁποία ὑπερβαίνει τὴν ἀνθρωπίνην φαντασίαν παρεδίδοντο ἐλεύθεροι εἰς τὸν ἄμεσον καρπὸν τοῦ θείου φόβου, τὸ μακάριον πένθος, τὸ προκαλούμενον ἐκ τῆς αἰσθήσεως τοῦ χωρισμοῦ ἐκ τοῦ ἠγαπημένου Θεοῦ. Πῶς ἠμπορεῖ ὁ ὑλικὸς κόσμος τῆς φιλαυτίας καὶ ἀπιστίας νὰ ἐννοήσῃ τὸν λόγον διὰ τὸν ὁποῖον οἱ θεοφιλεῖς καταφρονοῦν ὅλα τὰ κοσμικὰ καὶ θρηνοῦν, ὅπως αἱ μητέρες εἰς τοὺς τάφους τῶν ἠγαπημένων παιδιῶν των; Πόσον βαθεῖαι εἶναι αἱ ρίζαι τοῦ κακοῦ! Εἶναι ἀδύνατον νὰ ἐκριζωθοῦν διὰ μόνης τῆς ἀνθρωπίνης δυνάμεως. Ὅσοι δὲν ἐγνώρισαν τὸ μυστήριον τῆς χάριτος, οὐδέποτε θὰ κατανοήσουν τὸ πνεῦμα τῶν θεοφοβουμένων.
Εἰς τὸν Θεὸν δὲν ὑπάρχει μεροληψία. Ἡ χάρις παρέχεται μόνον εἰς ὅσους πιστεύουν εἰς τὸν Θεὸν καὶ παραδίδουν τοὺς ἑαυτούς των εἰς τὴν κηδεμονίαν τῆς προστασίας του. Ἐκ τῆς δωρεᾶς τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ πηγάζουν τὰ δάκρυα, τὰ ὁποῖα εἶναι βλαστήματα τῆς θείας ἀγάπης. Τὰ δάκρυα πάλιν αὐξάνουν τὴν ἀγάπην, καὶ ἂν δὲν ἐπέλθῃ διακοπὴ αὐτῆς τῆς ἱερᾶς ἐνεργείας, τότε ἐπέρχεται μέθη, ὅπως χαρακτηρίζει τὴν κατάστασιν αὐτὴν ὁ ἀββᾶς Ἰσαὰκ ὁ Σῦρος. Εἶναι ἡ μέθη ἐκ τῆς ὁποίας ἐποτίσθησαν τὰ νέφη τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων, τῶν μαρτύρων καὶ γενικῶς ὅλων ἐκείνων τοὺς ὁποίους ἀριθμεῖ ὁ μέγας Παῦλος λέγων ὅτι δὲν τοὺς ἐχώρισεν ἀπὸ τὸν Χριστὸν «θλῖψις ἢ στενοχωρία ἢ διωγμὸς ἢ λιμὸς ἢ γυμνότης ἢ κίνδυνος ἢ μάχαιρα»(( Ῥωμ. 8, 35.)), «οὔτε θάνατος οὔτε ζωὴ οὔτε ἄγγελοι οὔτε ἀρχαὶ οὔτε δυνάμεις οὔτε ἐνεστῶτα οὔτε μέλλοντα οὔτε ὕψωμα οὔτε βάθος οὔτε τις κτίσις ἑτέρα»(( Ῥωμ. 8, 38-39.)), ἀλλὰ ὁλοψύχως ἔψαλλον, «ἕνεκά σου, Κύριε, θανατούμεθα ὅλην τὴν ἡμέραν· ἐλογίσθημεν ὡς πρόβατα σφαγῆς. Ἀλλ᾿ ἐν τούτοις πᾶσιν ὑπερνικῶμεν διὰ τοῦ ἀγαπήσαντος ἡμᾶς»(( Ῥωμ. 8, 36-37.)).
«Τί ἔχεις ὃ οὐκ ἔλαβες»(( Α΄ Κορ. 4, 7.)); Ἕκαστον δῶρον τῆς χάριτος ὁμοιάζει πρὸς φλόγα τῆς θείας ἀγάπης. Διὰ νὰ γίνῃ ἡ καρδία δεκτικὴ τῆς θείας αὐτῆς φλογός, πρέπει νὰ ἀποδείξῃ ἐμπράκτως τὴν αὐταπάρνησίν της μετὰ καρτερίας εἰς τοὺς ποικίλους πειρασμούς, οἱ ὁποῖοι κατ᾿ οὐσίαν οὐδὲν ἄλλο ἐπιδιώκουν, παρὰ νὰ μᾶς ἀποδείξουν ἀπίστους πρὸς τὸν ἠγαπημένον μας Χριστόν. Μεταξὺ τῶν δωρεῶν τῆς χάριτος καὶ τοῦ ἀγῶνος τῆς πίστεως ὑπάρχει κάποια ἀντιστοιχία. Ὅσοι ἀκολουθοῦν τὸν δρόμον τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ ἀναγεννῶνται πνευματικῶς, μεταμορφώνονται. Τοῦτο δὲν γίνεται εἰς ὅλους ἐξ ἴσου, ἀλλὰ κατ᾿ ἀναλογίαν τοῦ ζήλου των. Συσταυρώνονται μετὰ τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἡ θεία χάρις τοὺς ἐξομοιώνει πρὸς τὸ πρόσωπον τοῦτο τῆς ἀγάπης των. Ἐδῶ εὑρίσκεται ἡ θεολογία τοῦ σταυροῦ, τὸν ὁποῖον ὁ Παῦλος ἐξυμνεῖ ὡς φῶς τῆς θείας ἀγάπης.
Ἐπαναλαμβάνω τὴν σπουδαιότητα τοῦ θείου φόβου ὡς πρωταρχικοῦ θεμελίου καὶ βάσεως τῆς μετανοίας. Ὁ νηπτικώτατος τῶν παλαιῶν μας Πατέρων ἀββᾶς Ἰσαὰκ λέγει περὶ τοῦ θεμελίου αὐτοῦ τὰ ἑξῆς: «Ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ ἀρχή ἐστι τῆς ἀρετῆς. Λέγεται δὲ εἶναι γέννημα τῆς πίστεως, καὶ σπείρεται ἐν τῇ καρδίᾳ, ὅταν ἀποχωρισθῇ ἡ διάνοια ἀπὸ τοῦ περισπασμοῦ τοῦ κόσμου, τοῦ συνᾶξαι τὰς νοήσεις αὐτῆς, τὰς εμβομένας ἐκ τοῦ μετεωρισμοῦ…»(( Ἀββᾶ Ἰσαάκ, Λόγος Α΄, Ἀσκητικός, Περὶ ἀποταγῆς καὶ μοναχικῆς πολιτείας.)).
Ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι προϊὸν τοῦ νοῦ οὔτε καρπὸς νοησιαρχικῆς μελέτης ἀλλὰ δῶρον θεῖον χαριζόμενον εἰς ὅσους ὁ οὐράνιος Πατὴρ «ἑλκύσῃ πρὸς ἑαυτόν»(( Βλ. Ἰω. 6, 44.)). Αὐτοὶ πάλιν δὲν εἶναι ἄλλοι, παρὰ οἱ πιστεύοντες ἀπολύτως εἰς τὸν ἐλθόντα καλέσαι ἁμαρτωλοὺς πρὸς σωτηρίαν(( Βλ. Ματ. 9, 13.)). Εἶναι αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι ἀδιστάκτως παραδέχονται τὴν θεότητά του καὶ τὴν ἀλήθειαν τῶν ἐντολῶν του. Τότε γίνεται γνωστὸν τὸ ἔρεβος τῆς ἀποστασίας καὶ καταφαίνεται τὸ ὀντολογικὸν βάθος της. Ὅποιος δὲν αἰσθάνεται τὴν ἀποστασίαν του κατ᾿ αὐτὸν τὸν τρόπον «ἀποθανεῖται ἐν ταῖς ἁμαρτίαις αὐτοῦ»(( Ἰω. 8, 24.)). Ἡ ἔννοια καὶ ἡ αἴσθησις τῆς ἁμαρτίας συλλαμβάνεται καὶ βιοῦται μόνον ἐκεῖ, ὅπου ἡ σχέσις τοῦ Θεοῦ ὡς Δημιουργοῦ καὶ Κυρίου μετὰ τοῦ ἀνθρώπου ὡς κτίσματος ἔχει χαρακτῆρα προσωπικόν. Κάθε ἄλλη αἴσθησις καὶ ὁρισμὸς τῆς ἁμαρτίας μαρτυρεῖ πεπλανημένην ἰδέαν καὶ ἀντίληψιν. Εἰς τὴν βίωσιν τῆς προσωπικῆς σχέσεως καὶ κοινωνίας μετὰ τοῦ Θεοῦ ἡ ἁμαρτία ἐντοπίζεται ὡς ἔγκλημα κατὰ τῆς πατρικῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ(( Βλ. Ἀρχιμ. Σωφρονίου, Ὀψόμεθα τὸν Θεὸν καθώς ἐστι, σελ. 31.)). Εἶναι ἡ αἰσθητὴ ἀπομάκρυνσις ἐκ τοῦ Θεοῦ διὰ τῆς ροπῆς τῆς θελήσεως πρὸς τὰ πάθη, πρὸς τὴν διαστροφήν. Διὰ τοῦτο ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ ἐκδηλώνεται διὰ τῆς περιεκτικῆς ἐγκρατείας, ἡ ὁποία εἶναι τὸ ὅπλον κατὰ τῆς φιλαυτίας. Οἱ Πατέρες μας, ὡς καθηγηταὶ τῆς μετανοίας, ἐντοπίζουν καὶ ἀναλύουν τὴν αὐταπάρνησιν καὶ τὴν φιλοπονίαν εἰς τὰς διαφόρους των βαθμίδας. «Ἀρχὴ σοφίας φόβος Κυρίου»(( Ψαλμ. 110, 10.)).Ὁ φόβος οὗτος εἶναι δῶρον ἄνωθεν χαριζόμενον, καὶ ἐμπεριέχει πνευματικὴν αἴσθησιν πρῶτον τοῦ Θεοῦ καὶ ἀκολούθως τοῦ ἑαυτοῦ μας. Ἡ ἐνέργεια τοῦ φόβου αὐτοῦ μᾶς τοποθετεῖ ἐνώπιον τῆς θείας κρίσεως, ὅπου αἰσθητῶς σχεδὸν ἐλεγχόμεθα ἐκ τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ διὰ τὴν ἐνοχήν μας. Ἡ διαπίστωσις ὅτι ἐπέσαμεν τόσον χαμηλὰ γίνεται βαθὺς πόνος καὶ ὀδυνηρὸν μαρτύριον. Ἀποπνιγόμεθα ἐκ τοῦ σκότους τῆς ἀγνωσίας, διότι τὰ ἐπικρατοῦντα πάθη φανερώνουν τὴν ἐπελθοῦσαν ἀναισθησίαν. Ὁ φόβος λοιπὸν αὐτὸς εἶναι ἡ ἀφύπνησίς μας ἐκ τῆς ἐνόχου ζωῆς καὶ ταυτοχρόνως τὸ φῶς τῆς συνέσεώς μας.
Ἀφ᾿ ἑνὸς κατανοοῦμεν τὸν ὄλεθρον τὸν ὁποῖον ὑπέστημεν καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου διαπιστώνομεν τὴν ἁγιότητα καὶ πρᾳότητα τοῦ Θεοῦ. Πόσον σημαντικὴ εἶναι ἡ ἐνέργεια τοῦ θείου φόβου, μόλις καὶ εἶναι ἀνάγκη νὰ εἴπωμεν. Χωρὶς τὴν ἐξαγνιστικὴν ἐνέργειάν του δὲν ἀποκαλύπτεται ὁ δρόμος πρὸς τὴν θείαν ἀγάπην. Συνεπῶς ὁ θεῖος φόβος δὲν εἶναι μόνον ἀρχὴ σοφίας, ἀλλὰ καὶ ἀρχὴ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Μόνον οὕτως ἡ ψυχὴ συγκινεῖται εἰς τὴν ἐπίγνωσιν τῆς ἁμαρτωλοῦ καταστάσεώς της καὶ προσκολλᾶται εἰς τὸν Θεὸν ποθοῦσα νὰ παραμένῃ πλησίον του. Ὁ φόβος λοιπὸν προκαλεῖ τὸ θάμβος μας ἐνώπιον τοῦ ἀποκαλυπτομένου Θεοῦ. Αἰσθανόμεθα ὅτι εἴμεθα ἀνάξιοι ἑνὸς τοιούτου Θεοῦ καὶ φρικιοῦμεν(( Βλ. Ἀρχιμ. Σωφρονίου, Ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελ. 34.)).
Εἰς τὴν ἀρχὴν τῆς μετανοίας μας δὲν ὑπάρχει ἄλλο αἴσθημα ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ὀδύνην τῆς ἐνοχῆς μας. Ὅταν παραμένωμεν ὅμως ἀκλόνητοι εἰς τοὺς ὅρους τῆς μετανοίας, πλησιάζει ἀνεπαισθήτως τὸ φῶς τῆς χάριτος, ἂν καὶ ἀθέατον, καὶ πληροφορεῖ τὴν ἐντός μας παρουσίαν τοῦ Θεοῦ. «ῆΩδε ἡ σοφία ἐστίν»(( Ἀποκ. 13, 18.)). Ἂν τηρῶμεν μετ᾿ ἀκριβείας τοὺς κανόνας καὶ τὰς ἐπιταγὰς τοῦ θείου φόβου, ἄνευ τῶν παραποιήσεων τοῦ ἰδικοῦ μας θελήματος τῆς φιλαυτίας καὶ τοῦ ἐγωισμοῦ, θὰ ἀρχίσῃ ἡ πνευματικὴ αὔξησις «εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ»(( Ἐφεσ. 4, 13.)). Ἡ προαγωγὴ ὅμως αὐτὴ εἰς τὴν πρακτικήν της μορφὴν παρουσιάζει δυσκολίας λόγῳ τοῦ κινδύνου ἐκ τοῦ ὀλεθρίου ἐγωισμοῦ, ὁ ὁποῖος ἀκολουθεῖ πάντοτε τὴν ἐργασίαν τῆς ἀρετῆς. Ὅπως ἡ σκιὰ ἀκολουθεῖ τὸ σῶμα, οὕτω καὶ τὴν ἔννοιαν τοῦ καλοῦ ἀκολουθεῖ ὁ λογισμὸς τῆς κενοδοξίας. Διὰ τὴν ἀσφάλειαν τῶν ἀγωνιζομένων ἐπιτρέπει ὁ Θεὸς νὰ φθάνουν εἰς ἀποτόμους καὶ δυσβάτους δρόμους, οἱ ὁποῖοι φαίνονται κατ᾿ ἐπήρειαν τοῦ ἐχθροῦ ἐξαντλητικοὶ καὶ διὰ τὸν νοῦν καὶ διὰ τὸ σῶμα, «ἵνα μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦν». Εἶναι τρόπον τινὰ «σκόλοπες τῇ σαρκί, ἵνα κολαφίζωσιν ἵνα μὴ ὑπεραίρωνται»(( Βλ. Β΄ Κορ. 12, 7.)).
(ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΙΩΣΗΦ – ΑΘΩΝΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ – ΨΥΧΩΦΕΛΗ ΒΑΤΟΠΑΙΔΙΝΑ 2)
