Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Όσιος Ξενοφών
Εορτάζει: 23 Aπριλίου
Bιβλιοθήκη: 555 χειρόγραφα
Συλλογή: Οι δύο ψηφιδωτές εικόνες των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου
Μονή Ξενοφώντος (ελληνική, κοινόβια Μονή, γιορτάζει του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου).
Βρίσκεται στη ΝΔ παραλία της χερσονήσου κοντά στη θάλασσα και ανάμεσα στη Μονή Δοχειαρίου και στη Μονή Αγίου Παντελεήμονος. Ιδρύθηκε πιθανόν στο τέλος του 10ου αιώνα από τον όσιο Ξενοφώντα σύγχρονο και γνωστό του αγίου Αθανασίου Λαύρας, του οποίου μάλιστα τον αδελφό Θεόδωρο θεράπευσε ο ’γιος Αθανάσιος στο Μυλοπόταμο.
Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό το γεγονός ότι παρά τις νεότερες επεμβάσεις διατηρήθηκαν στη Μονή τα παλαιότερα τμήματά της. Από έγγραφα που βρέθηκαν στη Μονή πληροφορούμαστε ότι στον 11ο αιώνα έγινε μοναχός ο μέγας δρουγγάριος (ναύαρχος) του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ΄ του Βοτανειάτη, Συμεών ο οποίος φρόντισε για την ανακατασκευή του ναού. Σύντομα όμως ξέσπασαν ταραχές εξαιτίας των «αγενειών» με αποτέλεσμα να απομακρυνθεί από το ’γιο Όρος ο Συμεών και η συνοδεία του και μόνο με τη μεσολάβηση του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού αποκαταστάθηκε η τάξη και ανέλαβε την ηγουμενία ο Συμεών (1083). Η Μονή φαίνεται ότι συνέχισε να βρίσκεται σε ακμή στους επόμενους αιώνες και στο Γ΄ Τυπικό που διαθέτει το ’γιον Όρος κατέχει την 8η θέση ανάμεσα στις 25 μονές που αναφέρονται. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας ευεργετήθηκε από Σέρβους και Βλάχους ηγεμόνες. Το 1784 μετατράπηκε σε κοινόβιο, πρώτη από κάθε Μονή. Στο τέλος του 18ου αιώνα επεκτάθηκε και ο περίβολος στη Μονή και εκεί οικοδομήθηκε ευρύχωρο το νέο καθολικό. Το 1817 κάηκε ένα τμήμα από τη Μονή και την ανακαίνιση του ανέλαβε ο πρώην Σαμακοβίου Φιλόθεος. Το νέο καθολικό άρχισε να χτίζεται το 1809 και τελείωσε το 1819 χωρίς να τοιχογραφηθεί εκτός από ελάχιστα τμήματα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μαρμάρινο τέμπλο του ναού και η συλλογή φορητών εικόνων που φυλάσσονται προσωρινά σε αυτόν. Το παλαιό καθολικό βρίσκεται μέσα στον παλαιό περίβολο. Η αρχική μορφή του ήταν διαφορετική και φαίνεται ότι οι χοροί καθώς και ένα τμήμα της λιτής προστέθηκαν αργότερα. Στα νότια του κυρίως ναού βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Η θύρα που οδηγεί από το παρεκκλήσι αυτό προς το ναό ανοίχτηκε πολύ μεταγενέστερα, καταστρέφοντας μάλιστα και τις τοιχογραφίες που σκέπαζαν τους τοίχους του. Το παλαιό καθολικό τοιχογραφήθηκε το 1544 από το ζωγράφο Αντώνιο, η λιτή το 1564 και ο εξωνάρθηκας το 1637. Από τον εξωνάρθηκα λίγα σκαλοπάτια οδηγούν στην τράπεζα, η οποία είναι ενσωματωμένη στη δυτική πτέρυγα. Είναι γεμάτη από τοιχογραφίες του 16ου αιώνα οι οποίες είναι μαυρισμένες, ίσως από την κακή μεταχείριση του χώρου στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης. Τελευταία, το έργο της προστασίας και αποκατάστασης του μνημείου, ανέλαβε η αρχαιολογική υπηρεσία. Η βιβλιοθήκη στεγάζεται στη δυτική πτέρυγα και περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό εντύπων και χειρόγραφα. Η φιάλη νότια του νέου καθολικού οικοδομήθηκε το 1901 και το κωδωνοστάσιο το 1864. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Μονή διατηρείται ο αρχαίος υδρόμυλος, ο οποίος λειτουργούσε μέχρι πρότινος. Από τα κειμήλια που υπάρχουν στη Μονή ιδιαίτερη μνεία αξίζει για τις δυο μεγάλες ψηφιδωτές εικόνες, αυτές του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Δημητρίου. Στη Μονή εξάρτημα είναι η ελληνική ιδιόρρυθμη Σκήτη του Ευαγγελισμού που βρίσκεται ανατολικά στη Μονή. Αποτελείται από 22 καλύβες και τον κυριακό ναό ο οποίος χτίστηκε το 1760 και τοιχογραφήθηκε το 1780. Η Μονή κατοικείται από 45 περίπου μοναχούς.
