Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Μοναχοί Σταύρος, Νικήτας
Εορτάζει: 6 Δεκεμβρίου
Bιβλιοθήκη: Σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα. Ιδιαιτέρως το υπ. άριθ., 43 του 10ου αιώνα
Συλλογή: Οι φορητές εικόνες του Δωδεκαόρτου
Μονή Σταυρονικήτα (ελληνική, κοινόβια Μονή, γιορτάζει του Αγίου Νικολάου).
Βρίσκεται στη ΒΑ παραλία ανάμεσα στη Μονή Ιβήρων και στη Μονή Παντοκράτορα. Ανοικοδομήθηκε πάνω σε βράχο, ο οποίος τα τελευταία χρόνια σχίζεται και το ανατολικό μισό του συγκροτήματος απομακρύνεται απειλητικά προς τη θάλασσα.
Για την ονομασία της έγιναν διάφορες υποθέσεις, λογικότερη όμως θεωρείται εκείνη, κατά την οποία η ίδρυσή της οφείλεται στους μοναχούς Σταύρο και Νικήτα, αν και οι παλαιότερες μαρτυρίες παρουσιάζουν τον τύπο «Στραβωνικήτα», γεγονός που οδήγησε τους μελετητές να αποδώσουν την ονομασία της σε κάποιον στραβό Νικήτα. Χρονικά η Μονή τοποθετείται στο τέλος του 10ου αιώνα χωρίς όμως ιστορικές μαρτυρίες. Στις αρχές του 11ου αιώνα συναντούμε την υπογραφή του ηγουμένου που ήταν υπεύθυνος στη Μονή σε έγγραφα στο Αγιον Όρος. ’γνωστη είναι η ιστορία για τη Μονή στους επόμενους αιώνες. Πιθανότατα το 13ο αιώνα καταστράφηκε ή ερημώθηκε από τις πειρατικές επιδρομές γιατί σύμφωνα με ένα έγγραφο το 1287 ήταν έρημη και παραχωρήθηκε από τον Πρώτο Ιωάννη στη Μονή Κουτλουμουσίου. Στους επόμενους αιώνες περιήλθε πάλι στη δικαιοδοσία του Πρώτου και αργότερα στη Μονή Φιλοθέου από την οποία το 1533 την αγόρασε ο Γρηγόριος Γρηρομεριάτης και άρχισε την ανακαίνιση του καθολικού και των κελιών προσαρτώντας σε αυτή και τη Μονή Φακινού. Μετά το θάνατο του Γρηγορίου, ο πατριάρχης Ιερεμίας Α΄ ανέλαβε προσωπικά να ανακαινίσει τη Μονή και όχι μόνο έχτισε το καθολικό και τα άλλα οικοδομήματα, αλλά ανακήρυξε τη Μονή πατριαρχική και σταυροπηγιακή και φρόντισε για την αύξηση της περιουσίας της μέσα και έξω από το Αγιον Όρος. Το 1968 μετατράπηκε σε κοινόβια και παρά τις δωρεές και την αύξηση της περιουσίας της παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα φτωχότερα μοναστήρια με λίγους μοναχούς. Το καθολικό (Αγιος Νικόλαος) είναι το μικρότερο από την κάθε Μονή στο Αγιον Όρος και χτίστηκε από τον Ιερεμία Α΄ στις διαστάσεις του παλιότερου ναού της Θεοτόκου που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά. Περισσότερο είναι γνωστό από τις τοιχογραφίες του Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη που ζωγράφισε τις φορητές εικόνες του δωδεκαόρτου. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η ψηφιδωτή εικόνα του αγίου Νικολάου, του λεγόμενου «Στρειδά» γιατί κατά την παράδοση την έβγαλαν από τη θάλασσα με ένα στρείδι κολλημένο στο μέτωπο. Σύμφωνα με τους μελετητές, ο ίδιος ζωγράφος έκανε και τις τοιχογραφίες στην τράπεζα από τις οποίες διατηρήθηκαν μερικά τμήματα στο ανατολικό τμήμα. Η τράπεζα ανακαινίστηκε το 1780 και στις μέρες μας η αρχαιολογική υπηρεσία μερίμνησε για την αποκατάσταση της στέγης και άλλων τμημάτων. Στα πλάγια της τράπεζας βρίσκονται δυο παρεκκλήσια από τα οποία το ένα είναι κατάγραφο με τοιχογραφίες. Από τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης ξεχωρίζουν αρκετά για τη λαμπρή εικονογράφησή τους ιδιαίτερα το υπ.αρ. 43 χειρόγραφο του 10ου αιώνα. Στην περιοχή της Καψάλας η Μονή διαθέτει 34 καλύβες.
