Γεώργιος Μαντζαρίδης, Ομοτ. Καθηγητής Παν/μιου Θεσ/νίκης
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 η Αθωνική Πολιτεία παρουσιάζει μια σταθερή αύξηση όχι μόνο του πληθυσμού της, αλλά και όλων εκείνων των μεγεθών που στοιχειοθετούν την ανάκαμψη μιας κοινωνίας. Βέβαια η ιδιαιτερότητα της κοινωνίας αυτής δεν επιτρέπει την αξιολόγησή της με τα συμβατικά στατιστικά στοιχεία, που χρησιμοποιούνται στις κοσμικές κοινωνίες. Άλλωστε και στις κοινωνίες αυτές η στατιστική προσέγγιση πνευματικών παραμέτρων, όπως είναι η θρησκευτικότητα, είναι τελείως συμβατική. Το βάθος της εσωτερικής ζωής του ανθρώπου, και ιδιαίτερα του μοναχού, παραμένει απρόσιτο στην κοινωνιολογική έρευνα. Επειδή όμως και τα στατιστικά στοιχεία έχουν κάποια ενδεικτική σημασία, δεν πρέπει να θεωρείται τελείως περιττή η χρησιμοποίηση τους.
Μετά από μια ακατάσχετη συρρίκνωση του αγιορείτικου μοναχισμού, που άρχισε κυρίως από την περίοδο του μεσοπολέμου και κορυφώθηκε στις δύο πρώτες δεκαετίες μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το 1972 για πρώτη φορά ο αριθμός των μοναχών δεν μειώθηκε αλλά αυξήθηκε κατά μία μονάδα σε σχέση με το προηγούμενο έτος. Έτσι, ενώ το 1971 οι μοναχοί του Αγίου Όρους ήταν 1.145, το 1972 έγιναν 1.146.
Η φαινομενικά ανεπαίσθητη αλλά ουσιαστικά σημαδιακή αυτή αύξηση του αριθμού των αγιορειτών μοναχών συνεχίζεται αδιάκοπη ως σήμερα. Περιοδικές παλινδρομήσεις, που σημειώθηκαν κατά την ανοδική αυτή πορεία, οφείλονται στον υψηλό δείκτη θνησιμότητας, που παρουσίαζε ο γερασμένος τότε πληθυσμός της Αθωνικής πολιτείας. Έτσι από το 1972 ως το 1992, που πραγματοποιήσαμε και την τελευταία καταμέτρηση, 935 νέοι μοναχοί προσήλθαν στο Αγιον Όρος. Με άλλα λόγια, κατά την περίοδο αυτή (1972 – 1992) προσέρχονται στο Αγιον Όρος κατά μέσο όρο 47 νέοι μοναχοί τον χρόνο, δηλαδή ποσοστό 3, 5 % του συνόλου των μοναχών. Αν ληφθεί υπόψη ότι οι γεννήσεις νέων ατόμων στην Ελλάδα, που αντιστοιχούν στις προσελεύσεις των νέων μοναχών στο Αγιον Όρος, είναι της τάξεως του 1 % περίπου γίνεται φανερό ότι το ποσοστό που παρουσιάζεται στο Αγιον Όρος είναι υψηλό. Αν πάλι η αύξηση που σημειώθηκε στον αριθμό των μοναχών του Αγίου Όρους από το 1972 ως το 1992 δεν είναι εντυπωσιακή, (ανέρχεται σε 191 πρόσωπα), αυτό οφείλεται στο υψηλό ποσοστό θνησιμότητας, που ήταν φυσικό να παρουσιάζει ο γηραιότερος πληθυσμός του. Ήδη όμως η συντριπτική πλειοψηφία των αγιορειτών μοναχών απαρτίζεται από νέους, που προσήλθαν κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Το φαινόμενο αυτό μείωσε τον μέσο όρο ηλικίας των αγιορειτών μοναχών στα 50 περίπου χρόνια και αποκατέστησε την πυραμίδα ηλικιών των αγιορειτών μοναχών σε απόλυτα ικανοποιητική θέση. Εξάλλου το μορφωτικό επίπεδο των μοναχών βρίσκεται σε σαφώς υψηλότερη βαθμίδα από τον μέσο όρο μορφώσεως του ελληνικού πληθυσμού. Σήμερα προσέρχονται για να μονάσουν στο Αγιον Όρος πολλοί πτυχιούχοι ανωτέρων και ανωτάτων σχολών από διάφορους επιστημονικούς κλάδους. Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι, ενώ κατά την πενταετία 1960-64 είχαν προσέλθει 3 μόνο πτυχιούχοι ανωτάτων σχολών στο Άγιον Όρος (ποσοστό 2, 8 %), σήμερα το ποσοστό των πτυχιούχων στο σύνολο του Αγίου Όρους φτάνει το 20 %. Από αυτούς οι μισοί περίπου έχουν πτυχίο Θεολογίας, ενώ οι υπόλοιποι διαθέτουν πτυχία άλλων πανεπιστημιακών σχολών. Το ποσοστό εκείνων που δεν τελείωσαν το δημοτικό περιορίζεται στο 2%.
Από άποψη οργανώσεως της μοναχικής ζωής το Άγιον Όρος παρουσίασε κατά την τελευταία περίοδο ραγδαίες εξελίξεις. Ως αυθεντικό σύστημα για την οργάνωση της ομαδικής ζωής των μοναχών αναγνωρίζεται γενικά το κοινοβιακό. Το σύστημα αυτό απορρίπτει την ατομική ιδιοκτησία, και με την κοινή διατροφή και διαβίωση καλλιεργεί την ενότητα των μοναχών. Παραφθορά του κοινοβιακού συστήματος είναι το ιδιόρρυθμο. Το σύστημα αυτό, που επικράτησε σε κρίσιμες καμπές της ιστορίας του μοναχισμού, επιτρέπει την ατομική ιδιοκτησία και συντελεί στη διαφοροποίηση των μελών της μοναχικής κοινότητας. Καμία από τις είκοσι ιερές μονές που υπάρχουν σήμερα στο Άγιον Όρος δεν έμεινε χωρίς να περάσει για ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο διάστημα από τη φάση της ιδιορρυθμίας. Η φάση όμως αυτή δεν αναγνωρίζεται ως κανονική. Γι’ αυτό και ο καταστατικός χάρτης του Αγίου Όρους απαγορεύει τη μετατροπή κοινοβιακής μονής σε ιδιόρρυθμη, ενώ επιτρέπει τη μετατροπή ιδιόρρυθμης μονής σε κοινοβιακή (Άρθρο 85). Πριν μια εικοσιπενταετία στο Άγιον Όρος 9 από 20 ιερές μονές ήταν ιδιόρρυθμες. Σήμερα όλες είναι κοινοβιακές. Τέλος πρέπει να σημειωθεί ότι στο Άγιον Όρος σήμερα δεν εκπροσωπούνται μόνο οι παραδοσιακά ορθόδοξες χώρες (Ελλάδα, Ρωσία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Σερβία, Γεωργία), αλλά και πολλοί άλλοι λαοί από ολόκληρο τον κόσμο με ορθόδοξα μέλη τους. Έτσι ο μοναχισμός του Αγίου Όρους έχει πραγματικά οικουμενικό χαρακτήρα. Η διατήρηση και περαιτέρω ενίσχυση του οικουμενικού αυτού χαρακτήρα της Αθωνικής πολιτείας έχει κεφαλαιώδη σπουδαιότητα όχι μόνο για το μοναχισμό, αλλά και για ολόκληρη την Εκκλησία. Εντοπίζοντας ήδη τις πραγματικές και τις συμβολικές επιδράσεις του αγιορείτικου μοναχισμού στη ζωή της Εκκλησίας σημειώνουμε τα εξής:
1. Η ύπαρξη μιας ζωντανής μοναστικής κοινωνίας έχει κεφαλαιώδη σπουδαιότητα για την Εκκλησία. Συνιστά πολύτιμο πνευματικό κεφάλαιο για την πνευματική και θεσμική παρουσία της μέσα στην ιστορία. Ο μοναχισμός είναι το προκεχωρημένο φυλάκιο και ο ευαίσθητος δέκτης της Εκκλησίας, που μπορεί να επισημαίνει και να αποκρούει κινδύνους που την απειλούν. Η ιστορία της Εκκλησίας βεβαιώνει την οργανική σχέση του μοναχισμού με την κοινωνία των πιστών που ζει στον κόσμο. Το πνεύμα του μοναχισμού αποτελεί ουσιώδες στοιχείο για τη διατήρηση της χαρισματικής ζωής της Εκκλησίας. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα, όταν οι ανάγκες της ιστορικής επιβιώσεως ή οι σκοπιμότητες της κοινωνικής παρουσίας της φορτίζουν υπερβολικά τη θεσμική διάστασή της και φαλκιδεύουν το έργο της. Ο αγιορείτικος μοναχισμός στήριξε την Εκκλησία, τροφοδότησε την πνευματική ζωή της, συνέβαλε στη διαχρονική ενότητά της και πρόσφερε πλήθος οσίων, μαρτύρων, ποιμένων και διδασκάλων. Μεγάλες πνευματικές φυσιογνωμίες, όπως οι άγιοι Γρηγόριος ο Παλαμάς, Κοσμάς ο Αιτωλός, Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο Γέροντας Πορφύριος, ο Γέροντας Παΐσιος, αλλά και ευρύτερα πνευματικά ρεύματα που καλλιεργήθηκαν εκεί, στήριξαν, πλούτισαν και ανανέωσαν τη ζωή της Εκκλησίας σε κρίσιμες καμπές της ιστορίας της.
2. Ο μοναχισμός παρουσιάστηκε στη ζωή της Εκκλησίας ως οργανική έκφραση της ζωής της. Ιδιαίτερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου ο μοναχισμός δεν είναι οργανωτικός (instrumental), αλλά εκφραστικός (expressive), η παρουσία του έχει βασική πνευματική και θεολογική σπουδαιότητα. Στα πλαίσια του μοναχισμού καλλιεργείται πρωτίστως η εσωτερική ζωή της Εκκλησίας: Ότι είναι δύσκολο ή και αδύνατο να επιδιώξει και να κατορθώσει η Εκκλησία στον κόσμο, το επιδιώκει και συχνά το κατορθώνει ο μοναχισμός. Η προσευχή, η άσκηση, η καταπολέμηση των παθών, η καλλιέργεια των αρετών, η μυστική εμπειρία, που αποτελούν βασικά συστατικά της ορθόδοξης ζωής, ευδοκιμούν πρωτίστως στα μοναστήρια. Η φυγή από τον κόσμο δεν έχει ως στόχο την άρνηση των κοινωνικών σχέσεων, αλλά και την υπαγωγή τους στην κοινωνία με τον Θεό. Με την έννοια αυτή ο μοναχισμός, και ειδικότερα η Αθωνική πολιτεία, αποτελεί ένα είδος «αντικοινωνίας», η οποία, χωρίς να έχει την έννοια της αντιθέσεως προς την κοσμική και πολύ περισσότερο προς την εκκλησιαστική κοινωνία, προσφέρει μια κατά το δυνατό ελεύθερη και αδέσμευτη από τις κοσμικές συμβατότητες ανάπτυξη του ανθρώπου ως προσώπου και ως κοινωνικού όντος. Ταυτόχρονα το αυτοδιοίκητο, το οποίο αναγνώριζαν πάντοτε οι εκκλησιαστικές αρχές και η Ελληνική πολιτεία στο Άγιον Όρος, περιφρουρεί και βεβαιώνει την ελευθερία στο σώμα της Εκκλησίας.
3. Η σιωπή, η εσωστρέφεια και η ασκητική διαβίωση των μοναχών αποτελούν ουσιώδες αντίβαρο στην εξωστρέφεια, τον ευδαιμονισμό και την καταναλωτική μανία της σύγχρονης κοινωνίας. Αλλά και από την άλλη πλευρά η προσωπική επικοινωνία μοναχών με τις χιλιάδες των επισκεπτών, που κατακλύζουν κάθε χρόνο το Άγιον Όρος, οι ομιλίες τους σε τακτές ή έκτακτες επισκέψεις στον κόσμο, τα περιοδικά ή έκτακτα δημοσιεύματα, και περισσότερο ακόμα η εξατομικευμένη πνευματική καθοδήγηση και η εξομολόγηση επηρεάζουν έντονα την πνευματική ζωή των πιστών. Σ’ αυτό συντελεί και η ιδιαίτερη εμπιστοσύνη, που τρέφει ο κόσμος στους πνευματικούς των μονών και κυρίως στους αγιορείτες. Άνθρωποι, που για ποικίλους λόγους δεν καταφεύγουν σε κοσμικούς κληρικούς, προσεγγίζουν και συζητούν τα προβλήματά τους με πατέρες του Αγίου Όρους. Έτσι ενισχύεται και διευρύνεται το έργο της Εκκλησίας. Η προσέλευση των νέων στο Άγιον Όρος, ιδιαίτερα κατά την περίοδο των σχολικών διακοπών, είναι εντυπωσιακή. Πολλοί προσεγγίζουν εκεί την Εκκλησία, και εξακολουθούν να διατηρούν τη σχέση τους με αυτήν, όταν επιστρέφουν στον κόσμο. Ακόμα δεν πρέπει να παραληφθεί και η επιτυχής αντιμετώπιση πολλών παθολογικών ατόμων (ιδιαίτερα ναρκομανών) σε ιερές μονές του Αγίου Όρους, που προσδίδει μια νέα διάσταση στο ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας. Αλλά και οι ίδιοι οι ποιμένες της Εκκλησίας βρίσκουν συχνά στο Άγιον Όρος τις δυνατότητες περισυλλογής και πνευματικού ανεφοδιασμού για το έργο τους.
4. Τέλος η παρουσία του αγιορείτικου μοναχισμού καθεαυτή, έχει βαρύνουσα σπουδαιότητα για την προσήλωση στην εκκλησιαστική παράδοση. Είναι γνωστό από την ιστορία της Εκκλησίας ότι ο μοναχισμός άσκησε σε πολλές περιπτώσεις κριτικό έλεγχο ή παρενέβη διορθωτικά σε περιπτώσεις προσβολής ή παραφθοράς της εκκλησιαστικής παραδόσεως. Ειδικότερα από την ιστορία του αγιορείτικου μοναχισμού μπορεί να σημειωθεί η ησυχαστική κίνηση του δέκατου τέταρτου αιώνα και η κίνηση των Κολλυβάδων του δέκατου όγδοου και δέκατου ένατου αιώνα, που ανανέωσαν αντίστοιχα την εμπειρική θεολογία και τη λειτουργική ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Από την άλλη βέβαια πλευρά και ο ίδιος ο μοναχισμός διατρέχει πάντοτε τον κίνδυνο της διολισθήσεως σε στείρο συντηρητισμό, που παρεμποδίζει την ομαλή πορεία της ζωής της Εκκλησίας. Αν δεν υπάρχει ζωντανή πνευματική ζωή, ακολουθεί αναπόφευκτα η τυπολατρία ή η πνευματική αποχαλίνωση. Γι’ αυτό ένας αυθεντικός μοναχισμός αποτελεί πάντοτε πολύτιμο παράγοντα της εκκλησιαστικής ζωής. Μπορεί να προφυλάσσει από εκτροπές και να διατηρεί λεπτές ισορροπίες. Χαρακτηριστική είναι η στάση του Αγίου Όρους απέναντι στο ημερολογιακό ζήτημα, που προκάλεσε το παλαιοημερολογιτικό σχίσμα στην Εκκλησία της Ελλάδος. Εκτός από τις περιπτώσεις των λεγομένων ζηλωτών, που εξαιτίας της αλλαγής του ημερολογίου αποσχίστηκαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος, η Αθωνική πολιτεία στο σύνολό της ακολούθησε το παλαιό ημερολόγιο, αλλά διατήρησε την κοινωνία της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος, που επίσης υιοθέτησε το Γρηγοριανό ημερολόγιο, γιατί θεώρησε το θέμα αυτό δευτερεύον και μη δογματικό. Μαζί όμως με την πραγματική υπάρχει και η συμβολική επίδραση του Αγίου Όρους, που δεν πρέπει να θεωρείται δευτερεύουσα ούτε λιγότερο σημαντική. Σχετικά με αυτήν μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής:
1. Η μοναστική πολιτεία του Αγίου Όρους είναι η αρχαιότερη υπαρκτή δημοκρατία του κόσμου. Σ’ αυτήν εκπροσωπείται ολόκληρος ο ορθόδοξος κόσμος και συνοψίζονται οι διάφορες μορφές, που προσέλαβε στην ιστορία του ο ορθόδοξος μοναχισμός. Με το διαχρονικό χαρακτήρα και την οικουμενική σύνθεσή του το Άγιον Όρος αποτελεί το σύμβολο της ενότητας και της πολυμορφίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ταυτόχρονα αποτελεί μια ζωντανή παρουσία του πολιτισμού που διαμορφώθηκε με την επίδραση της Ορθοδοξίας μέσα στην πορεία της ιστορίας. Το Άγιον Όρος διατηρεί ζωντανό το Βυζάντιο στις μέρες μας. Και αυτό επιτρέπει τη θεώρηση του σύγχρονου πολιτισμού από μιαν άλλη οπτική γωνία. Ειδικότερα το κοινόβιο των μοναχών αποτελούσε, και δεν παύει ν’ αποτελεί για την Ορθοδοξία, το ιδεώδες της εκκλησιαστικής αλλά και της κοινωνικής ζωής. Γι’ αυτό άλλωστε και το κοινοβιακό πνεύμα δεν χαρακτήριζε μόνο τη μοναχική, αλλά και την κοινωνική ζωή των Ορθοδόξων.
2. Η παρουσία χαρισματικών προσώπων, με αναμφισβήτητη ασκητική και οσιακή ζωή, αισθητοποιεί την ενεργό παρουσία του Θεού στον κόσμο. Ιδιαίτερα στην εποχή μας, που αμφισβητούνται και γκρεμίζονται τα πάντα, τα πρόσωπα αυτά προβάλλουν ως σύμβολα και δείκτες της πνευματικής ζωής. Λόγια ή πράξεις τους κυκλοφορούν ευρύτατα μεταξύ των πιστών, που τους αναγνωρίζουν ως πνευματικές αυθεντίες. Βέβαια κι εδώ δεν παύουν να υπάρχουν οι υπερβολές και οι ακρότητες εκ μέρους των πιστών. Αναμφισβήτητο όμως είναι ότι η επίδραση των ανθρώπων αυτών μέσα στο πλήρωμα της Εκκλησίας είναι πολύ μεγαλύτερη από εκείνην που ασκούν οι θεολόγοι ή και ολόκληρη η εκκλησιαστική ιεραρχία. Εξάλλου η παρουσία τους βεβαιώνει την παρουσία της ίδιας της Εκκλησίας, γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία τοποθετεί την ταυτότητά της στην παρουσία των αγίων. Εφόσον υπάρχουν άγιοι, υπάρχει και η Εκκλησία.
3. Το Άγιον Όρος είναι σύμβολο αυταπαρνήσεως, μετάνοιας, αυτογνωσίας, προσευχής και εμπιστοσύνης στον Θεό. Η κυριότερη διάθεση των μοναχών του Αγίου Όρους είναι η εμπιστοσύνη στον Θεό. Και η σπουδαιότερη και διαρκέστερη απασχόλησή τους είναι η προσευχή, η οποία επεκτείνεται και πέρα από τις τακτές ώρες, για να προσλάβει τη μορφή της αδιάλειπτης προσευχής. Στον τόπο αυτό διατηρούνται ακέραιοι οι στόχοι της ζωής της Εκκλησίας, ενώ οι στόχοι της σύγχρονης κοινωνίας, όπως είναι η οικονομική ανάπτυξη και η κατανάλωση, δεν έχουν καμιά σημαντική θέση.
Έτσι η Αθωνική πολιτεία προβάλλει ως πρότυπη χριστιανική κοινωνία. Οι εντολές του Χριστού δεν απωθούνται σε θεωρητικό επίπεδο, αλλά λειτουργούν ως ρυθμιστικοί παράγοντες της καθημερινής ζωής. Αυτό πλουτίζει τη συνείδηση της Εκκλησίας με μια επίλεκτη κοινωνία, που ενστερνίζεται με συνέπεια την υπόθεση της πίστεως. Η σημασία του φαινομένου αυτού γίνεται πιο σημαντική, όταν διαπιστώνεται ότι τα πρόσωπα που εντάσσονται στην κοινωνία αυτή δεν προέρχονται από τα περιθώρια της κοινωνικής ζωής, αλλά έχουν διαρκώς υψηλότερη κοινωνική προέλευση.
Το Άγιον Όρος είναι το σύμβολο της απαρνήσεως του κόσμου. Και η απάρνηση του κόσμου είναι μια εμπειρία θανάτου. Η εμπειρία αυτή γίνεται αποδεκτή, για να καταστεί δυνατή η πείρα της αναστάσεως από την παρούσα ζωή. Έτσι στο Άγιον Όρος, όπως και ευρύτερα στο μοναχισμό, εκφράζεται η κατάφαση στην κοινή ανθρώπινη μοίρα, τον θάνατο, που αποτελεί και τη μοναδική προϋπόθεση για τη βίωση της αληθινής ελευθερίας. Μία κατάφαση, που γίνεται δυνατή με την προσήλωση σε μία ζωή ισχυρότερη από τον θάνατο στη ζωή της πίστεως τον Χριστό.
Συνοπτικά μπορεί να λεχθεί ότι το Άγιον Όρος, όπως και ευρύτερα ο μοναχισμός, λειτουργεί ως προφυλακή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Καλλιεργεί την εσωτερική ζωή και το ασκητικό φρόνημά της. Αναχαιτίζει την υπερβολική εξωστρέφεια και τον ευδαιμονισμό που εμφανίζονται στα μέλη της, ιδιαίτερα μέσα στη σύγχρονη κοινωνία, και περιφρουρεί τη διαχρονική παράδοσή της. Ταυτόχρονα σε συμβολικό επίπεδο προβάλλει το κοινοβιακό πνεύμα της Ορθοδοξίας, αισθητοποιεί τη ζωντανή παρουσία του Θεού στον κόσμο, επισημαίνει τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα της χριστιανικής ζωής και υπογραμμίζει την απεριόριστη ελευθερία του ανθρώπινου προσώπου. Η παρουσία του αγιορείτικου μοναχισμού αποκτά ιδιαίτερη σπουδαιότητα και ευρύτερες προοπτικές μέσα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Ο αγιορείτικος μοναχισμός με την πολυεθνική του προέλευση και την υπερχιλιετή ιστορία του ενσαρκώνει την «παγχρονική και οικουμενική καθολικότητα της Εκκλησίας». Το Άγιον Όρος είναι η κιβωτός, όπου βρίσκει ο σύγχρονος Ευρωπαίος την πνευματική παρακαταθήκη, που αποτελεί τη βάση της θρησκευτικής και πολιτιστικής του παραδόσεως. Είναι η «στάμνος» με το μάννα που μπορεί να χορτάσει την πνευματική του πείνα. Πρωτίστως όμως το Άγιον Όρος είναι ο τόπος, όπου προσεγγίζεται η πραγματική έννοια του προσώπου και της προσωπικής κοινωνίας, που κάνει δυνατή την υπέρβαση της διπολικότητας μεταξύ του ατομοκεντρικού καπιταλισμού και του κομμουνιστικού ολοκληρωτισμού.
