Ίδρυση: Τέλος 10ου αιώνα
Ιδρυτής: Παύλος Ξηροποταμίτης
Εορτάζει: 2 Φεβρουαρίου
Bιβλιοθήκη: 500 χειρόγραφα
Συλλογή: Τα δώρα των Μάγων
Μονή Αγίου Παύλου (ελληνική, κοινόβια Μονή, γιορτάζεται στην Υπαπαντή του Χριστού στις 2 Φεβρουαρίου).
Βρίσκεται στη ΝΔ ακτή της χερσονήσου κοντά στη Μονή Διονυσίου σε απόσταση 30΄ από την παραλία στους πρόποδες του όρους ’θω και σε υψόμετρο 180 μέτρων. Κατά την παράδοση, η Μονή ιδρύθηκε από τον Αγιο Παύλο Ξηροποταμίτη, χωρίς όμως το γεγονός αυτό να επιβεβαιώνεται από ιστορικές μαρτυρίες. Σε χρυσόβουλο πάντως του αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγου που σώζεται αναφέρεται ότι η Μονή ιδρύθηκε προς τιμήν του Σωτήρα Χριστού. Πιθανότατα η Μονή ιδρύθηκε αρχικά στο τέλος του10ου αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 14ο αιώνα οπότε και καταστράφηκε από τους πειρατές.
Στα τέλη του 14ου αιώνα η ερειπωμένη Μονή περιήλθε στη Μονή Ξηροποτάμου από όπου οι αδελφοί Ραδώνιος και Παγάσης φρόντισαν για την ανασύσταση και λειτουργία της. Στο Γ΄ Τυπικό που υπήρχε στο Αγιο Όρος, η μονή κατείχε τη 18η θέση ανάμεσα στις 25 που αναφέρονται. Στο 15ο αιώνα η Μονή δέχθηκε δωρεές Σέρβων ηγεμόνων ιδιαίτερα του Γεωργίου Βράνκοβιτς, ο οποίος ανακαίνισε τη Μονή και έχτισε μεγαλύτερο καθολικό στο όνομα του Αγίου Γεωργίου. Κατά το 16ο και 17ο αιώνα, εμφανίζονται Σέρβοι και Έλληνες να ζουν μαζί στη Μονή αλλά στις αρχές του 18ου αιώνα δεν υπάρχουν πια Σλάβοι και η Μονή έγινε καθαρά ελληνική. Σε κρίσιμη οικονομική κατάσταση βρέθηκε η Μονή το 18ο αιώνα με αποτέλεσμα να χάσει πολλά από τα κτήματά της. Από τη δύσκολη αυτή θέση βγήκε στο τέλος του αιώνα αυτού χάρη στο δραστήριο σκευοφύλακά της Γρηγόριο. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο Αρχιμανδρίτης ’νθιμος Κομνηνός από τη Σηλυβρία ανακατασκεύασε τμήματα των πτερύγων και άρχισε την ανοικοδόμηση του καθολικού. Στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης οι μοναχοί απομακρύνθηκαν από τη Μονή, στην οποία εγκαταστάθηκαν οι μοναχοί της Νέας Σκήτης. Το 1839 μετατράπηκε σε κοινόβιο με σιγίλιο του πατριάρχη Γρηγορίου ΣΤ΄. Το 1902 καταστράφηκε μεγάλο μέρος από τη Μονή και στις αρχές του αιώνα, η καλλιεργούμενη μέχρι τότε από τη Μονή γη ως τη θάλασσα, έπαψε να είναι καλλιεργήσιμη. Το γεγονός αυτό οφείλεται στις πέτρες που κατέβασε ο παρακείμενος χείμαρρος από καταρρακτώδη βροχή. Το καθολικό οικοδομήθηκε από το 1817 μέχρι το 1845 και μέχρι σήμερα δεν έχει τοιχογραφηθεί. Ιδιαίτερα αξιόλογο είναι το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου στη βόρεια πλευρά του τείχους, με τοιχογραφίες πιθανώς του 15ου αιώνα για το οποίο υπάρχει η παράδοση ότι είναι το αρχαιότερο καθολικό στη Μονή. Η τράπεζα χτίστηκε το 1902 χωρίς να τοιχογραφηθεί. Κειμήλια υπάρχουν πολλά και αξιόλογα όπως η συλλογή φορητών εικόνων, τα Δώρα των Μάγων, τεμάχιο από το Τίμιο Ξύλο, λείψανα αγίων, κλπ. Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει 500 περίπου χειρόγραφα και αρκετές χιλιάδες έντυπα. Εξαρτήματα που υπάρχουν στη Μονή: α) η νέα Σκήτη και β) η Σκήτη του Λάκκου. Η πρώτη βρίσκεται κοντά στη Μονή και αποτελείται από 28 καλύβες. Ο κυριακός ναός χτίστηκε το 1757 και τοιχογραφήθηκε αργότερα. Ο ψηλός πύργος αναστηλώθηκε τελευταία από την αρχαιολογική υπηρεσία αλλά ο χρόνος της κατασκευής του παραμένει άγνωστος. Ωστόσο, ως οχυρωματικό έργο θα πρόσφερε στις δύσκολες ώρες του παρελθόντος την προστασία του στους μοναχούς της σκήτης και για αυτό το λόγο ονομάζεται και Σκήτη του Πύργου. Η Σκήτη του Λάκκου βρίσκεται στην ανατολική πλευρά της χερσονήσου στο Αγιον Όρος και αποτελείται από 25 καλύβες με λίγους μοναχούς Ρουμάνους. Ο παλαιότερος κυριακός ναός κατεδαφίστηκε στο τέλος του προηγούμενου αιώνα για να ανοικοδομηθεί νέος και πάλι στη μνήμη του Αγίου Δημητρίου, με έξοδα του μοναχού Ιουστίνου.
