Ίδρυση: 10ος αιώνας
Ιδρυτής: Παύλος Ξηροποταμίτης
Εορτάζει: 9 Μαρτίου
Bιβλιοθήκη: 409 χειρόγραφα
Συλλογή: Ο δίσκος της Πουλχερίας
Μονή Ξηροποτάμου (ελληνική, κοινόβια Μονή, γιορτάζει των 40 Μαρτύρων στις 9 Μαρτίου).
Βρίσκεται πάνω στο δρόμο από τη Δάφνη προς τις Καρυές. Η Μονή συνδέθηκε με το μοναχό Παύλο Ξηροποταμηνό την εποχή του Αγίου Αθανασίου της Λαύρας. Η παράδοση ωστόσο αναφέρει ως κτίτορες την αυτοκράτειρα Πουλχερία, τον Κωνσταντίνο Ζ΄ τον Πορφυρογέννητο και το Ρωμανό Α΄ το Λεκαπηνό.
Σύμφωνα με την παράδοση, στο χώρο της σημερινής μονής βρισκόταν αρχικά η Μονή του Χειμάρρου που έχτισε η αυτοκράτειρα Πουλχερία τον 5ο αιώνα. Σχετικά με τον άνθρωπο που έχτισε τη Μονή, γνωρίζουμε ότι διαφωνούσε με την αντίληψη του αγίου Αθανασίου της Λαύρας για τον τρόπο της μοναχικής ζωής και ήταν ο αντιπρόσωπος των συντηρητικών μοναχών, οι οποίοι κατήγγειλαν στον αυτοκράτορα τις καινοτομίες του αγίου Αθανασίου. Σήμερα συγκαταλέγεται στις προσωπικότητες που σημάδεψαν το Αγιο Όρος, αλλά φαίνεται ότι και στις μέρες του τον τιμούσαν περισσότερο από άλλους ηγουμένους και για αυτό στο πρώτο τυπικό αναφερόταν ξεχωριστά ότι μετά τον ηγούμενο της Λαύρας, θα συμμετείχε στις ετήσιες συνελεύσεις των Καρυών, συνοδευόμενος από έναν επιπλέον μοναχό από τη Μονή. Στις ημέρες του κτίτορα, η Μονή πιθανότατα δεν επεκτάθηκε όπως συμπεραίνεται από τη στάση του άγιου Παύλου, που θεωρούσε την οικοδομική δραστηριότητα του Αγίου Αθανασίου αντίθετη με την παράδοση που υπήρχε στο Αγιο Όρος. Στον 11ο όμως αιώνα επεκτάθηκε σε όλη τη ΝΔ πλευρά της χερσονήσου και κατείχε τις περιοχές όπου σήμερα υπάρχει η Μονή Σίμωνος Πέτρας, Μονή Γρηγορίου, Μονή Διονυσίου και η Μονή Αγίου Παύλου. Στο 16ο αιώνα η Μονή βρισκόταν σε παρακμή και έχασε την πέμπτη θέση που κατείχε στην ιεραρχία, θέση που κατέλαβε και διατηρεί μέχρι σήμερα η Μονή Διονυσίου. Στους επόμενους αιώνες η Μονή δοκιμάστηκε σκληρά από τις επιδρομές και τις πυρκαγιές που την κατάστρεψαν σχεδόν ολοκληρωτικά. Ωστόσο στο 18ο αιώνα ο λόγιος μοναχός Καισάριος Δαπόντες από τη Σκόπελο συγκέντρωσε μεγάλα χρηματικά ποσά από περιοδείες του και επιδόθηκε σε οικοδομικές εργασίες μεγάλης έκτασης μέσα στη Μονή. Στη δική του δραστηριότητα οφείλεται η ανοικοδόμηση του προπύλου, του καθολικού και άλλων τμημάτων. Το 1972 καταστράφηκε από πυρκαγιά το ΝΔ τμήμα από τη Μονή και μαζί του πολλά κειμήλια, ιδιαίτερα αρχαίες εικόνες και ιερά άμφια. Το καθολικό χτίστηκε το 1761-1763 στον παραδοσιακό αγιορείτικο τύπο και τοιχογραφήθηκε το 1783. Στη ΒΔ γωνία του βρίσκεται εντοιχισμένη μια ανάγλυφη ολόσωμη μορφή του αγίου Δημητρίου από τη βυζαντινή εποχή. Η τράπεζα, στο ισόγειο της δυτικής πτέρυγας, τοιχογραφήθηκε το 1859 από τους ζωγράφους Σωφρόνιο και Νικηφόρο από τη σκήτη της Αγίας ’ννης. Η φιάλη του καθολικού είναι και αυτή έργο του Καισάριου Δαπόντε. Στο θόλο υπάρχουν τοιχογραφίες με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και σε ένα θωράκιο υπάρχει ανάγλυφη παράσταση από τη Μονή. Η βιβλιοθήκη στεγάζεται μαζί με το σκευοφυλάκιο πάνω από το νάρθηκα του καθολικού και περιλαμβάνει 409 χειρόγραφα. Υπάρχουν 7 παρεκκλήσια μέσα στη Μονή. Πρόσφατα επανδρώθηκε από ομάδα 25 περίπου μοναχών από τη Μονή Φιλοθέου με επικεφαλής το γέροντα Ευφραίμ.
